Etikaz

Kimuaren mundu-ikuskerak badu premisa bat, subjektuaren inguruko ulerkera eta ondorioz politika egiteko modua zeharo baldintzatzen duena: etsaia kanpoan kokatzeaz gain, gutako bakoitzaren barruan ere badaramagula. Ez da baieztapen berria, Paulo Freire pedagogo Brasildarrak aspaldi idatzi zuen zapaldu orok zapaltzaile bat daramala bere barnean. Bestalde, Kurdistango PKK alderdiko koadroek, Franz Fanon idazle dekolonialarengan oinarrituta, lehen bala norbere buruari bota behar zaiola diote. Theothore Roszak-ek, 60. hamarkadan kontrakultura terminoa asmatu zuenak, iraultza auzi instituzionala izateaz gain, ezinbestean terapeutikoa ere izan behar zela baieztatu zuen. Hark aipatu zuen Marxek zera iradoki zuela: gizadia dominazioarekin korapilatu zeneko garai haietan, gure arbasoen psikean fenomeno alienanteren bat gertatu zela. Marxek berak dominazioaren ulerkera sistemiko bat garatu zuen, dominante/dominatu dikotomiaren azaleko epai moralistetatik haratago zihoana (goi klasea gaiztoa, behe klasea ona). Hortik kapitalismoaren bere ulerkera, honakoa baieztatzen zuena: burgesia alienatu egiten du botere posizioan kokatzen duen sistema kapitalistak, eta zentzu horretan, kapitalaren dinamiken biktima ere bada. Behin baieztapen hori mahai-gaineratu ostean, komeniko litzake gehitzea burgesiak pairatzen duen alienazioa ezberdina dela langile klasekook jasaten dugunarekin alderatuta, tartean badaudelako botere-erlazioek determinaturiko hainbat baldintzapen. Ez gara hemen horretan sartuko.

Alta, mundua ulertzeko etsai/lagun, zapaltzaile/zapaldu edo biktimario/biktima dikotomien gaindipen horiek forma interpretatibo ezberdinak hartu ditzakete. Honela, erlatibista batek Michel Foucault-en tesiak erabili ditzake botereak “guztion” artetik zirkulatzen duela esan eta kapitalaren dinamikek dakarten botere metaketari jaramonik ez egiteko. Guztiok bagara zapaltzaile eta guztiok bagara zapaldu aldi berean, antagonismoen mugak desagertu egiten dira, itsasoa dirudien estrukturarik gabeko substantzia jariotsua baikinan. Bestalde, kultura postmodernoarekiko gertatzen diren zenbait erreakziok, likidofobia antzeko batek bultzatuta bezala eta pendulu baten mugimendua lez, erlatibismotik ihes egiten dute, egia zurrunek ematen duten segurtasun sentimendurantz. Beste batzuk, berriz, bi muturren artean mugitzen gara, noiz edo noiz, alderik-alde, zigi-zaga, bi izkinetara eroriaz, zerbait diferentea izan nahi eta partzialki hori lortu ezinaren amildegi ertzean ekiten gabiltzan neurrian. Horregatik diogu paradigma berri bat sortzea nahi dugula eta ez jada gaurdanik paradigma horren jabe garela. Beraz, “besteak” eta “gu” ezberdintzen dugun bakoitzean, hor nonbait falazia moduko bat ere badago, besteei kritikatzen diegun horretatik ere zerbait gure barnean badaramagunez; daramagun hori besteei esleitzean, garena ukatzen dugu ezinbestean, alienazioan sakonduz, erretorika eta identitate iraultzaileaz ekiten dugun arren.  

Beraz, esan dezagun pentsamendu dikotomikoaren gaindipena biziki interesgarria iruditzen zaigula, eta are gehiago gaindipen hori modu dialektikoan ematen bada; izan ere, dialektikak garaitutako poloen kontserbazioa ere barnebiltzen du, aldaketak ulertzeko orduan. Honela, kontua ez da horrenbeste pentsamendu dikotomikoa bai ala ez, baizik eta pentsamendu dikotomikoa bai eta ez, aldi berean. Paradoxikoa dirudi, eta hala da. Adibide bat jar dezagun: kultura-natura dikotomia eraikuntza ideologikoa da; horren arabera, bi errealitateak ontologikoki (berez, naturaz, izatez) ezberdinak dira, eta gainera, balio hierarkia baten kokatuak daude, zeinetan kultura natura baino hobea den. Aldi berean, dikotomia erabilgarria da egungo zenbait fenomeno interpretatzeko (ekologia politikoaren eremuan, adibidez, giza kondizioak dituen osagai naturalak eta kulturalak eta bien arteko erlazioak ulertzeko). Beraz, gainditu beharreko dikotomia izateaz gain, erabilgarria ere egiten zaigu moduren batean. Eta hor dago zailtasuna, pisu nabarmena baitute gure kulturan mutur bateko jarrera likidoek eta besteko jarrera zurrunek, lehenak dikotomiak gainditu dituela uste baitu, bigarrenak berriz dikotomien aldarri irmo eta absolutua egiten duen bitartean.

Noski, errealitatea orain deskribatzen ari garena baino askoz ere konplexuagoa da. Adibidez, gertatzen da diskurtsiboki (auto)kritikotasuna aldarrikatzen dela, eta badirudi hain zuzen ere horregatik ezinbestean aldarri horrek (auto)kritiko bihurtzen gaituela. Gertatzen da askotan, ordea, aldarrikapen hori parte sentitzen garen taldearen marko kontzeptualekiko atxikipen emozional itsu (esan dezagun dogmatiko) baten bitartez egiten dela. Ondorioz, praktikan, ezin gai izan (auto)kritikotasun hori aurrera eramateko. Errezak direla, beraz, zenbait balio eta ekiteko modu aldarrikatzea, baina berauek praktikara eramatea beste upel bateko sagardoak direla. Izan ere, kritikotasuna eta dogmatismoa ez dira ezkongarriak, lehena jarrera emozional ireki batetik sortzen baita, eta bigarrena kontrakoa. Horrelako adibideak dozenaka ditugu gure artean. Azala eta mamiaren arteko desfase hori (ikusten/erakusten ditugun balio guaiak eta horren sakonean eta ezkutuan dauden dinamika alienanteak) izaera zurrunen bidez azaleratu eta haserrearen bidez argudiatzen dira, norbere nortasuna norbera parte den taldetik at uler ezinaren nolabaiteko albo kalte gisan. Ezkerra bezala ezagutzen den espektro politiko zabal eta lauso hori begiratu besterik ez dugu, dinamika guzti horiek egunerokotasunean antzemateko. Berdin da beraien burua abertzale bezala, sozialista bezala edo autonomo bezala identifikatzen duten. Eskuinean ere arruntak dira deskribatzen gabiltzan joerak, baina ez horren kontraesankorrak, menderakuntzaren dinamika gainditzeko borondaterik ez duen espektroa izanik alienantea den fenomeno oro koherentzian baitago bere proiektu politikoarekin.

Hemen sakonean egiaren afera aurkitzen da: egiarik ez dagoela diotenak alde batetik, eta egia teorikoa beraiena dela diotenak bestetik. Beraz, egiari buruzko anabasa teoriko guzti horretan badago bide bat egiteko. Lehenik eta behin, egia teorikoa erlatibizatu behar dela diogu, ideia soilen bidez errealitatera hurbiltzeak bere mugak baititu. Ondoren, erlatibizazio hori absolutua ezin dela izan baieztatzen dugu (erlatibismo erlatibistaren alde gaude, beraz), bestela ezin izango ginateke inora heldu etika kolektibo bat garatu eta ekintzak bideratzeko orduan. Azkenik egia teorikoaren mugak gainditu beharko genituzke, egia maila praktikora eramanaz. Beraz, edozein iraultza prozesutan materialki, sinbolikoki edo erlazionalki klase subalterno ezberdinek lortzen dituzten aurrerapenek badute asko egiatik: norbanakoen bizipenetan senti daiteke, edo indar korrelazioetan antzeman dezakegu. Guk horri deitzen diogu egia iraultzailea, egia maila praktikora desplazatzen duen ulerkera; teoriak tresna papera jokatu beharko luke eraldaketa prozesu orotan, berari inongo izaera sakraturik esleitu gabe eta bere garrantzia propioa aitortuaz, aldi berean. Azken hauek, interesgarriak izan arren, gaurkoan jorratuko ez ditugun gaiak dira.

Beraz, zer esan nahi dugu etsaia kanpoan eta aldi berean barruan daramagula diogunean? Kanpo etsaia adierazpen ezberdinen bidez irudika dezakegu: klase forman (burgesia), sistema forman (patriarkatuaren aldaera kapitalista), instituzio forman (estatua) edo bloke politiko forman (kontserbadoreak, liberalak, sozialdemokratak). Beraz, etsaia “barruan” ere badaramagula adierazten dugunean, errealitate sozialak berekin dituen zenbait kontraesan mahai-gaineratzen ari gara, identitarioki eta diskurtsiboki askapenaren izenean gabiltzan norbanako eta kolektiboetan azaleratzen direnak eta kontutan izan ezean emantzipazioaren bidea zaildu (edo zuzenean ekidin) dezaketenak. Izan ere gauza bat da iraultzaren ideiekin bat egin, berau aldarrikatu eta horien arabera antolatzea, eta bestea logika menderatzaile ezberdinek guregan inongo eraginik ez dutela uste izatea. Gehienetan, zoritxarrez, biak batera joan ohi dira.

Honela, norbanako eta antolakundeen baitan kontraesan horiek ulertzeko modu ezberdinak egon daitezke. Hiru toki ezberdinetatik hurbilduko gara hemen, begirada soziologikotik, begirada psikologikotik eta begirada filosofikotik:

1. Ikuspegirik ulerterrazena begirada soziologikoarena izan daiteke: klasedun jendarte batean sortuak izan garen heinean, guk geuk ere dominazioaren logikak erreproduzitzen ditugu inguruarekiko erlazioetan eta ekoizten ditugun instituzio politikoetan, horiei askotan “horizontal”, “demokratiko” edo “parte-hartzaile” adjektiboa jartzen badiegu ere. Alegia, norbanakoa, zentzu komunak eta begirada analitiko batek pentsarazi dakigukeena baino kolektiboagoa dela, eta “gure barrenak” landu ezean, hegemonikoak diren eta botere-forma dominanteak zeharkaturik dauden adierazpen gorpuztuak izateko aukera gehiago ditugula. Beraz, ez da nahikoa alienazio ideologikotik askatu eta ekonomia politiko burgesari kritika egiteko gaitasuna lortzea; pentsatzeko modu burgesetik kanpo kokatzeak ez baitakar automatikoki sentitzeko eta ekiteko modu burgesetik at egotea. Azaltzen saiatzen gabiltzan guzti hori egunerokoan bizi dezakegu, militantzia arloan zein hortik kanpo, gure buruarekin zein besteekin ditugun erlazioen (dominatzaile, bortitz, alienatu) bidez ─(auto)epaiak, (auto)exijentzia, (auto)errepresioa, komunikazio bortitza, gutxiespena, goitik zein behetik egiten diren begiradak, biktima eta salbatzaile rolak…). Horra hor dominazioaren adierazpenak gaur eta hemen; alienazioa eskala mikroan errotua baita, eta berorri serioki begiratu ezean, hortik sor daitekeen antolakunde orok zaila du bere dimentsioa handitzean enajenazio hori gainditzea.

2. Norbanakoen baitako kontraesanak ulertzeko, psikologiaren begiradatik esango zaigu gure gorputzak badituela zenbait elementu (pentsamenduak, sentimenduak, jarrerak), eta horien artean koherentzia bat izatea nekeza suerta dakiguke, bizi dugun jendarte eredu psikoafektibo honetan. Izaera koherente eta integratuak izatetik urrun gaudela, alegia. Asko hitz egiten da osasun mentalaz, oso gutxi, aldiz, errealitate hori mugimendu politiko askatzaileekin nola uztartzen den. Begirada hegemonikoak esango digu badaudela pertsona batzuk psikismoan arazoak dituztenak, beste guztiok ongi gauden bitartean. Osasun mentalaren auziari, ordea, dikotomikoki heldu beharrean (arazoak dituen jendea vs. jende normala) askoz ere errealistagoa da abaniko zabal bati buruz gabiltzala baieztatzea, zeinaren barnean guztiok kokatzen garen, bakoitza bere ezaugarri propioekin. Gainera, norbanakoen barrenen kudeaketa kolektiboak erakutsi du jada ondorio politiko eraginkorrak dituela, komunitate kohesionatuak sortu eta ideia, balio eta praktika iraultzaileak zabaltzeko orduan. Akaso Kurdistango Rojavako iraultza izan daiteke horren adibide ezagunena. Kontrara, dominazioa kanpo auzi bezala ulertzera mugatzen diren kolektiboen joera ere hamaika aldiz ikusi dugu: modu gatazkatsuan disolbatu egiten dira, edo joera dominatzaile eta alienanteak hartzen dituzte.

3. Ikuspuntu filosofiko batetik, norbanakoaren baitako kontraesanen azalpena bestelakoa izan daiteke: gatazkan dauden polo antagonikoek ez dute soilik eskala sozialean eragiten, baita eskala indibidualean ere. Taoismoak gauza guztiek bi indar bateragarri eta aldi berean kontrajarri dituztela esaten digu, horren entzunak direla ying eta yang. Hinduismoak ere berdin, Shakti eta Shivaren bidez. Feminitate-maskulinitate poloek ere funtzio bera izan dute zenbait tradizio kultural eta filosofikotan. Periferia kolonialetatik haratago aipatu genezake zentro inperialistetan ere garatu izan direla antzeko teoriak. Hegelek filosofia dialektikoa garatuko zuen beranduago, kontraposizioen logikak errealitateko dinamismoa nola posible egiten duen azalduz, ondoren marxismoak hortik edango zuelarik. Euskal sinesmen zaharretan ere badago antzeko gauzarik, adurra eta indarra poloek fenomeno guztiak barnebilduko bailituzkete, beraien batasun eta bereizketaren baitan interpretatu izan direnak. Bestalde, horren bogan dagoen zientziaren arloko konplexutasunaren teoriak errealitateak fraktal bezala jokatzen duela esango digu: mugimenduak (demagun, atomo batetik Eguzki Sistemaraino, bizitza-prozesuetatik pasatuz) patroien errepikapenen bidez ematen direla, eta patroi horiek eskala espazial ezberdinetan gauzatzen direla. Zientziaren arloan hamarkada batzuk daraman Sistemen Teoria Orokorrak XIX. mendean materialismo dialektikoak egin zuena bere erara egiten saiatu da: metateoria bat eraikitzea, hau da, teoria ezberdinen teoria bat, errealitateak bere adierazpen ezberdinetan zenbait patroi komun dituela adieraziz eta ezagutza ezberdinen arteko loturak eginez. Errealitatea polo antagonikodun kontraesanen bidezko konfigurazioen baitan mugitzen bada, ez da horren zaila ondorioztatzea elkarrekin borrokan dauden indarrek gorputz sozialean soilik ez, baizik eta gorputz indibidualetan ere eragiten dutela. Krisi hitzak, honela, polo horien arteko harremanetan aldaketa adieraz dezake, aldaketok linealak ez direla ulertuaz. Beste kontu bat da politikan jarduten dutenen topaketetan kapitalismoaren krisiaz hitz egiten denean, zergatik bertan norbere barne munduari begiratzen dioten pertsona gutxi dauden; yoga edo autoezagutza edo coaching edo psikearen funtzionamenduaren inguruko bestelako elkarretaratzeetan krisi pertsonalaz hitz egiten denean, politikan jarduten duten gutxi aurkituko ditugun eran (demagun politikaren definizio hertsiaz ari garela, guztia politika bada onartu beharrean baikaude norbere buruaren lanketa indibidual eta merkantilizatua ere politika izan daitekeela); baina horrelako auzi interesgarrietan ere ez gara oraingo honetan sartuko.

Behin aurreko guztia esanda, horrekin koherentea den erantzun bat proposatzen dugu Kimuatik: etikak, bizitzan ekiteko filosofia bezala, pertsonalitatearen inguruko lanketa indibidual eta kolektiboa barne hartzen badu, eta prozesu iraultzaileak horretarako bitartekoak eskainiko balitu, askapen prozesu oro indartu egingo litzateke. Auto-kritika indibidual zein kolektiboa edota umiltasuna, zintzotasuna, enpatia eta maitasunerako dugun gaitasuna ez baititugu horiek aipatze hutsarekin integratzen, horretarako ezagutza teoriko eta praktiko ezberdinen beharra dugu, ezinbestean gorputzetik pasa beharreko jakintzak baitira. Antolakundeen barne eta kanpo erlazioetarako baliagarriak izan daitezkeen jakintza ezberdinen aplikazio praktikoak dominazio modu berriak sortzea are gehiago zailduko lukeelakoan gaude. Iraganeko iraultzen porrota ez baitugu soilik “kanpo faktoreengatik” ulertzen, antolakunde iraultzaileek ere etsaia baitaramate beraien barnean. Tradizio sozialistan norbanakoen “barne mundu” hori alde batera utzi izanak baditu bere arrazoi historikoak, hasi patriarkatuaren balio-sistemak ezartzen duen hierarkiatik (arrazoia emozioen gainetik, kontzientzia inkontzientziaren gainetik) eta segi horrek ilustrazioan hartu zituen adierazpen ideologikoetara (ezagutzara iristeko gaitasun zientifiko-analitikoak eta positibistak autoerregulazio emozionalaren, intuizioaren, bizi-esperientzien, enpirismo kolektiboaren edo bestelako eredu epistemologikoen gainetik jarri izana, adibidez).

Aurrekoarekin lotuta, diferentzia handia dago heldutasun politikoaren paradigmatik ibiltasun politikoarenera. Lehen kokapen horretan osoak sentitzen gara, “izan beharreko” gaitasunen jabe, kasik norbanako bezala bukatuta egongo bagina bezala, eta horrela ez bada ere, garapen horretan besteen ekarpenak (indibidual zein kolektiboak) beharrezko izango ez bagenitu bezala; nolabait, gure buruari berez faltan ditugun botere batzuk esleituz, zaurgarritasunetik urrun, emakumeak izanik ere balio maskulino hegemonikoetan murgildurik, barne zauriak eta norbere ezinak handinahitasunaren estrategiaz ezkutatuz. Bigarrenean, berriz, mugatuak eta zaurgarriak garenaren kontzientzia dugu, indargune eta ahulgune propioekin (indibidualak zein kolektiboak), eta badakigu gure partzialtasun eta kontraesanen gaindipen dezente lortu ditzakegun arren, horiek ezin izango ditugula gainditu bestearen kritikak irekitasunez jasotzen ikasten ez baditugu. Ez da auzi erraza: Kokapen Politikoa vs. Irekitasuna tentsio-ardatza deitu dakioke; beraz, nola hartu gure tokia politikan, eta aldi berean toki hori birkokatzen joan ahal izatea, gure begirada parte garen kolektiboaren baitatik zentratuta izanik berau deszentratzen ikastea, sintesi berrietara iristeko eta, aldi berean, oportunismoan erortzea ekidinez.

Guztiok kokatzen gara, modu batean edo bestean, momenturen batean edo bestean, heldutasunaren eta ibiltasunaren arteko tarte lauso horretan. Honela, geure burua iraultzaile bezala izendatzeak eta horren izenean antolatu eta ekiteak ez bagaitu automatikoki “iraultzaile” bilakatzen (gure buruari jartzen diogun nortasun-etiketa dena delakoa izanik ere: feminista, animalista, independentista, komunista, anti-faxista, etab.), berdina esan daiteke pertsonalitatearen lanketaz: gauza bat da bere apologia egitea eta moduren batean berau instituzionalizatzea, froga/hutsegite bidezko metodologia ezberdinen bidez, eta beste bat, jada horretan gabiltzalako, egoa gainditua edo orekatua dugula sinestera iristea (egoak esan nahi duena dena delakoa izanda ere, horren kategoria polisemikoa izaki).

Beraz, labur dezagun testua esanaz pentsamendu dikotomikoak dakarren etsaia/gu banaketa hori sinpleegia dela. Separazio hori gainditzeak berebiziko garrantzia duela uste dugu emantzipatzaile izan nahi duen mugimendu ororentzat, etsaia barnean ere badaramagula ulertuz, berau politizatuz eta aldi berean kanpo etsaiak likidotu gabe.

Bukatzeko, esan dezagun sozialismoaren sakoneko ulerkera partikular batekin datorrela bat Kimua: dominazioa eta berorren bektore den gorputza, eta biak elkartzen diren giza-harremanak ulertzeko dugun moduaren arabera uler genezake mugimendu iraultzaileak historikoki baztertu izan dituen kategoriei ematen diegun garrantzia (emozioak, sentimenduak, inkontzientea, alienazio psikologikoa, egoa, mentalitatea, espiritualitatea…); ez beraiek zentroan jartzeko, baizik eta ekidinezin diren elementu politiko bezala, dagokien tokia emateko. Honela sortuko dugu bestelako etika bat, ibilian-ibilian ederra ere izango dena, etika mugimendura pasatzen denean sortzen baita estetika.